Mémorial de l’Abolition de l’esclavage – Nantes

Aan de kaai van de Loire, met uitzicht op het Île de Nantes – de vroegere scheepswerf van Nantes en nu in volle stadsvernieuwing – ligt het Mémorial de l’Abolition de l’esclavage.
Een herdenking aan de afschaffing van de slavernij en eerbetoon aan de miljoenen slachtoffers.

Bovengronds is de kade – een uitgestrekte, bijna desolate plek van maar liefst 7000 vierkante meter – bezaaid met doorzichtige tegels. Er staan namen op van boten, de stad van waar ze uitvoeren of aankwamen en hun vertrekdatum. Het zijn er meer dan 2000.

Indrukwekkende glazen panelen rijzen op uit de grond. Melkglas met daarop fragmenten uit de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, neergepend in het Frans en het Engels.
Aan de andere zijde van de kade geeft een eenvoudige roestbruine plaat de toegang aan.

Het eigenlijke monument bevindt zich grotendeels ondergronds. Aan het gedenkteken daal je de trappen af en kom je in een ruimte met een tijdslijn en kaarten. Een monotone stem dreunt de data en cijfers af. Cijfers doen een mens weinig, totdat de betekenis ervan doordringt. Cijfermateriaal over hoeveel slaven aan boord gingen, en hoeveel er uiteindelijk slechts levend in de ‘nieuwe wereld’ voet aan land zetten. Data wanneer slavernij werd afgeschaft, naast data waarop die wetten ook daadwerkelijk werden toegepast.

Je wandelt verder en komt terecht in een lange gang. Het voelt alsof je je in het binnenste van een slavenschip bevindt. Het water van de Loire klotst onder de romp door. Aan de zijkanten kan je een streepje water en lucht waarnemen. De zijde langs het land wordt in beslaggenomen door schuinoplopende platen met tekst: dagboekfragmenten van slaven, vrijheidsliederen, speeches die slavernij aankaarten of verbieden en dies meer. Tekstflarden die vijf eeuwen slavernij trachten weer te geven. Het woord ‘vrijheid’ in 50 talen, waarvan ik de meeste niet machtig ben. Het is intiem en afstandelijk tegelijk. Stemmen lezen de teksten voor en in de audio gaat de zee soms wild te keer.

In een dergelijke scheepsromp bevonden zich de slaven die getransporteerd werden als goederen. Hele logistieke systemen werden uitgedokterd om zoveel mogelijk slaven op zo min mogelijk plaats te kunnen vervoeren. Een prent uit het boek ‘la Marie-Séraphique, navire négrier’ toont hoe zo’n lading eruitzag. Het slavenverblijf onder of boven de stapelruimte voor tonnen. Ontdaan van elke menselijkheid. Geen wonder dat zoveel slaven de overtocht niet eens overleefden.

Nantes groeide in de 18^e eeuw uit tot een belangrijke havenstad, zo’n 50 kilometer van de Atlantische oceaan, en werd een draaischijf in de zogenaamde ‘commerce triangulaire’. Het werd het centrum van de Franse slavenhandel. Deze driehoekshandel verbond Europa, Afrika en Amerika met elkaar. Zwarte slaven werden in Afrika geruild tegen gegeerde Europese producten zoals textiel en wapens. Eens in Amerika aangekomen werden de slaven als werkkrachten of eigendom geruild tegen koloniale grondstoffen. Suiker, koffie, cacao en tabak waren erg in trek. Vooral Brazilië werd een bijzondere afzetmarkt. De Europeanen op het oude continent kwamen op die manier nauwelijks in aanraking met slaven, het was een ver-van-hun-bed-show, waarbij ze wél konden genieten van de luxegoederen uit Zuid-Amerika.
Dergelijke slavenhandel duurde tot diep in de 19^e eeuw, hoewel eerder al pogingen werden ondernomen om dit af te schaffen.

Nantes kende een grote economische bloei dankzij de slavenhandel. Vele huizen van de slavenhandelaars staan nog steeds met veel bravoure te pronken in het oude stadscentrum, zoals deze huizenrij aan het drooggelegde Île Feydeau.

De stad gaf in 1998 opdracht voor het slavenmonument, tijdens de herdenking van 150 jaar afschaffing van de slavernij in Frankrijk. Aanhoudende publieke acties van burgers om de slachtoffers van slavernij te erkennen, zorgden mede voor deze beslissing van het stadsbestuur.

Op 25 maart 2012 werd het monument, een ontwerp van kunstenaar Krzysztof Wodiczko en architect Julian Bonder ingehuldigd. Het is werelds grootste monument in deze context. Met eenvoudige en onaffe materialen (gerecycleerde stenen van de kade, ruw beton, scheepshout en glas) creëerden zij een overdonderende en tegelijk zeer intieme en fragiele ruimte. Het schaarse licht en de soundscape, maar evengoed de geluiden, geuren en schaduwen van passanten en van de Loire, maken van dit monument een treffende totaalbeleving.

Interessant is dat dit monument niet op zichzelf staat. Een structureel programma kadert de koloniale slavenhandel van de afgelopen eeuwen. Ook andere instellingen, zoals het stadsmuseum dat zich in het Château des Ducs de Bretagne bevindt, besteden uitgebreid aandacht aan de problematiek.

Nantes heeft een manier gevonden om deze zware geschiedenis een plaats te geven. Niet langer verdoezelen, verzwijgen (of zelfs verheerlijken), maar met de nodige duiding bespreekbaar maken. Deze stad werd groot, mede dankzij de slavenhandel. Dat is een geschiedkundig feit. Je kan geschiedenis niet zomaar wegwissen. Je kan er wel voor kiezen om de dialoog aan te gaan. Opdat dit nooit vergeten wordt en nooit meer weerkeert.

Veel dank aan Marc Martens om zijn kennis en enthousiasme voor Nantes en haar geschiedenis te willen delen. Ik kon me geen betere gids voorstellen.

Meer info: memorial.nantes.fr